ARTIKEL: De oorsprong van de term 'Fundering op staal' - Laixer/FunderMaps GitHub Wiki
De Oorsprong van de term 'Fundering op Staal'
Een Verkenning van Historische en Moderne Interpretaties en de Befaamde Toepassing van ‘Koeienhuiden’ Daarbij.
De term 'fundering op staal' is niet alleen een gevestigd begrip binnen de bouwkunde en funderingstechniek, maar ook een term die daarbuiten tot verwarring en misvattingen leidt. Met een 'fundering op staal' wordt de funderingstechniek bedoeld waarbij constructies niet op palen zijn gefundeerd, maar direct op de ondergrond zijn geplaatst, eventueel met grondverbetering.
In Nederland wordt een 'fundering op staal' vooral toegepast bij kleinere constructies, waarbij een stabiele, vaak zandige ondergrond vereist is. Historisch gezien werd deze funderingsmethode ook gebruikt voor kleinere bebouwing op klei- en zelfs veengronden. De arbeiderswoningen in de Randstad zijn hier een mooi voorbeeld van een 'fundering op staal' op kleigronden. Destijds werd verondersteld dat deze (klei)grondlagen stabiel genoeg waren om voldoende draagkracht te bieden.
Met de hedendaagse rekenmethoden blijkt echter dat in klei- en veenrijke gebieden een ‘fundering op staal’ doorgaans niet haalbaar is, vanwege de grote zettingen die kunnen ontstaan door de belasting van de constructie op de ondergrond. Een ander teken dat deze panden niet op een 'fundering op staal' gebouwd hadden mogen worden, is dat veel van deze panden over de afgelopen eeuw zijn verzakt of met de bodem zijn meegezakt, waardoor ze een stuk lager zijn komen te liggen ten opzichte van de omgeving.
Bron: FunderMaps
In zandige gebieden waar de ondergrond voldoende draagkracht biedt, ook volgens hedendaagse rekenmethoden en voorschriften, begint de praktische uitvoering van een 'fundering op staal' traditioneel met het graven van sleuven tot ongeveer 80 cm onder het maaiveld, waarmee de fundering vorstvrij wordt aangelegd. In strengere winters voorkomt dit dat vorst de fundering bereikt, wat vervorming van het pand door grondbewegingen onder het funderingsniveau minimaliseert.
Tegenwoordig wordt in deze sleuven een kantplank geplaatst, waartussen de wapening komt te liggen. Vervolgens wordt beton gestort en afgewerkt tot de bovenkant van de kantplanken, waarna de funderingsmuren opgemetseld worden tot de onderkant van de vloer: een strokenfundering. Een ‘fundering op staal’ is daarmee tegenwoordig goed gedefinieerd.
Historisch- en funderingsonderzoek tonen echter aan dat een 'fundering op staal' van oudsher ook diverse andere technieken beschrijft, zoals gemetselde bakstenen poeren, betonnen poeren, wijnvaten (barrels), verticaal geplaatste houten takken (slieten) en houten ondervloeren (planken) direct op de ondergrond. Deze diversiteit zorgt voor onduidelijkheid over wat nu precies onder de term 'fundering op staal' valt; het is daarmee meer een verzamelnaam voor verschillende soorten ‘ondiepe funderingen’. Daarnaast lijkt de term vanuit de interpretatie van de term zelf te duiden dat het een fundering op het materiaal staal is. Dit leidt tot onjuiste aannames en interpretaties in het publieke debat.
Bron: FunderMaps
De herkomst en betekenis van de term 'fundering op staal' lijken daarmee diverser te zijn dan algemeen aangenomen wordt. Ook de toepassing en/of het gebruik van koeienhuiden bij een ondiepe fundering maakt dit funderingstype bijna tot een enigma. Dit artikel biedt een overzicht van de verschillende mogelijke oorsprongen van deze term en doet een voorstel om verdere verwarring in de toekomst te voorkomen.
Fundering van Staal
Interessant is wat de term zelf lijkt aan te geven. De benaming 'op staal' doet namelijk denken aan een stalen constructie, maar historisch gezien is een fundering op staal nooit van staal gemaakt. Zelfs vandaag de dag wordt een ‘ondiepe fundering’, voor een levensduur van 100 jaar of langer, niet van staal gemaakt. Het materiaal is daarvoor simpelweg niet geschikt genoeg: het corrodeert en roest. Daarnaast is het relatief duur, zeker ten opzichte van geschiktere alternatieven zoals betonnen stroken.
Een andere verwarring met de term is er bij panden met funderingsherstel. Funderingsherstel wordt veelal uitgevoerd met stalen segmentpalen. Die palen worden gevuld met beton, om dezelfde reden dat er geen stalen constructies gebruikt worden: ze corroderen. Maar de kenmerkende stalen segmenten die gebruikt worden voor het maken van die nieuwe palen kunnen tot de verkeerde associatie leiden: ‘een fundering op staal’.
Bron: de Coogh BV
Een Verbastering
Het is aannemelijk dat de term ‘op staal’ is ontstaan uit verbasteringen. In het Oudgermaans kan de term afkomstig zijn van 'stal' of het Oudfranse 'estal', wat 'stand', 'vaste plaats' of 'rusten op' betekent. Dit suggereert dat 'staal' eigenlijk verwijst naar de harde ondergrond waarop gebouwd wordt.
Een andere mogelijkheid is een verbastering van de term ‘opstal’, zoals we dat kennen van de opstalverzekering. "Opstal" verwijst naar gebouwen of constructies die op de grond zijn gebouwd. In juridische termen betekent "opstal" elke constructie die vastzit aan de grond, zoals een huis of een schuur.
Nog een andere mogelijkheid is dat er in het verleden de grond tot het funderingsniveau werd afgegraven, waarna een deskundige de kwaliteit van de grond ('staal') beoordeelde voor de bouw.
De verbastering van ‘stal’, ‘estal’, ‘opstal’ en ‘staal’ naar een ‘fundering op staal’ lijkt daarmee over eeuwen heen een logische ontwikkeling. In dat verlengde is het aannemelijk dat al deze termen een verenigde oorsprong hebben.
De benaming "fundering op staal" heeft dus niets te maken met het materiaal staal. De term komt uit het Oudgermaans stal en Oudfrans estal, wat stand, vaste plaats of staan op, rusten op betekent.
Scheepshuiden als Funderingsbasis
Bijdragen van archeologen Jerzy Grawonski en Jorgen Veerkamp in hun werk Geschiedenis van Amsterdam tot 1578 illustreren het gebruik van materialen zoals scheepshuiden in funderingen. Deze praktijk duidt op het gebruik van houten planken, vergelijkbaar met scheepshuiden, om een drukverdelende laag te creëren in klei- en veengronden, vaak bovenop eerder aangebrachte palen.
Bron: Geschiedenis van Amsterdam tot 1578
De afbeelding toont een fundering waarbij scheepshuiden zijn toegepast als basis om het metselwerk op aan te brengen. De afbeelding komt uit het boek Geschiedenis van Amsterdam tot 1578 (ISBN 90 5875 181 3). De betreffende tekst is geschreven door Jerzy Grawonski en Jorgen Veerkamp, beiden archeologen van Amsterdam.
'Huyen' of 'Huien': Oud-Nederlandse Terminologie
Een andere interpretatie is dat de term oorspronkelijk verwees naar 'huyen' of 'huien', korte paaltjes of takken die in de grond werden geslagen om de grond te verdichten voor het metselen. Dit biedt een alternatieve verklaring voor de etymologie van de term.
Misvatting rondom Koeienhuiden
De veelgehoorde associatie van de term met het gebruik van koeienhuiden lijkt eerder een misvatting. Hoewel er historische vondsten zijn van dierenhuiden in bouwcontexten, lijkt hun rol meer gericht te zijn geweest op het creëren van een droog en stabiel werkterrein, in plaats van een integraal onderdeel van de fundering zelf.
Daarnaast zijn misvattingen voortkomend uit het verkeerd horen, begrijpen of associëren van ‘scheepshuiden’ en het 'huyen' of 'huien' mogelijk verantwoordelijk voor de oorsprong van de term 'op huiden gefundeerd'.
De term "op huiden funderen" komt waarschijnlijk niet van dierenhuiden, maar van het gebruik van scheepshuiden = houten planken. Die kunnen als drukverdelende laag dienen in klei en veen. Meestal zijn er eerst palen geheid alvorens de planken (langshout) aan te brengen. In beide gevallen dient het hout als vaste onderlaag voor het metselwerk.
Evolutie naar 'Ondiepe Fundering'
In de loop der tijd heeft de term 'fundering op staal' een rijke geschiedenis van bouwtechnieken en -praktijken weerspiegeld, waarbij elke interpretatie zijn eigen unieke toepassing en verhaal heeft. Of het nu gaat om de historische toepassing van scheepshuiden, de oud-Nederlandse praktijk van 'huyen' of allerlei verbasteringen en misvattingen, de diversiteit van de term benadrukt de complexiteit en evolutie van funderingstechnieken door de eeuwen heen.
Het is goed om bewust te zijn van deze historische contexten en vanuit dat kader de hedendaagse terminologie correct toe te passen voor een heldere en effectieve communicatie. Maar het kan simpelweg zo zijn dat we het niet (meer) weten.
Gezien de rijke historische achtergrond en de hedendaagse toepassing lijkt de term 'fundering op staal' zijn specifieke betekenis te hebben verloren. In de moderne bouwsector wordt daarom steeds vaker de term ondiepe fundering gebruikt, in lijn met de internationale term shallow foundation, als een nauwkeuriger alternatief voor 'fundering op staal'. Deze terminologische verschuiving draagt bij aan meer duidelijkheid en voorkomt verwarring met stalen constructie-elementen.
Een andere term die soms nog gebruikt wordt is 'niet-onderheide fundering', maar deze kan de indruk wekken dat er een fout is gemaakt in het funderingsproces.